Iedere verrichting brengt veranderingen teweeg in materie welke haar wordt aangeboden. Breien verandert wol in een trui; zagen verandert een boomstam in planken; zien verandert licht in zenuwpulsen; beweging verandert het geheel van voorwerp en omgeving; rekenen verandert getallen in andere getallen. Pas door het verwerken van materie wordt een funktie werkzaam, is zij werk-elijk. Het arbeidsproces vindt dus plaats in de volgende vormverandering: $$ Materie - Arbeid - Materie $$ Of kortweg: $ M - A - M $ . Elders wordt gesuggereerd dat steeds steeds ter vergelijking naast ons betoog een passage uit Het Kapitaal kan worden gelegd. Om de volgende reden:
$M - A$ . Eerste fase van de arbeid; analyse van materie.
De arbeid verbruikt zijn stoffelijke elementen (voorwerp en middel), verteert
hen en derhalve is het een konsumptieproces. Gedefinieerd door de wijze waarop
zij materiaal verandert en vervormt, kan er geen funktie bestaan zonder de
aanwezigheid van (ver)bruikbare grondstoffen. Een gloeilamp zal geen licht
kunnen geven zonder stroom te verbruiken.
Maar de arbeid is niet louter konsumptie, het verwerkte materiaal niet alleen maar gebruiksartikel. Beschouwt men het gehele proces vanuit het resultaat, het produkt, dan blijkt iedere verrichting tevens produktie te zijn, voortbrengen van iets anders, produktieve arbeid dus.
$A - M$ . Tweede fase van de arbeid; synthese van materie.
Samenvoegen en scheiden zijn de enige elementen die de menselijke geest bij de
analyse van het arbeidsproces uiteindelijk kan waarnemen.
Stukken metaal gaan onder een draaibank, teneinde in de gewenste vorm te worden gebracht. De draaibank verbruikt elektriciteit. De mens die aan de machine staat heeft om te kunnen werken voedsel, kleding en onderdak nodig. Aan de andere kant zijn beide, zowel de draaibank als de werkman, onderhevig aan slijtage. Na enige tijd gaat de machine naar de sloop, en de machinebankwerker met pensioen. Mensen en machines verslijten tijdens hun leven en werken. Ze eten als het ware zichzelf op door iedere keer een stukje van het eigen lichaam over te dragen op de stoffen die ze bewerken. Aangetast door het vuur van de arbeid worden zij verteerd als vormingselementen van nieuwe produkten. Daarom ook worden kosten van afschrijving verrekend in de prijs van een produkt. De funktie van het draaien van metalen onderdelen moet volledigheidshalve dus beschreven worden door: $$ arbeider + draaibank + voeding \ en \ onderhoud + ruw \ materiaal \ \ \rightarrow \ \ $$ $$ vermoeide \ arbeider + gesleten \ draaibank + beider \ afval + produkt $$ Een beschrijving als: $ ruw \ materiaal \ \rightarrow \ bewerkt \ materiaal $ is onvolledig: arbeider en arbeidsmiddel behoren eveneens gerekend te worden tot de grondstoffen van een verrichting; een deel van de produktie is louter slijtage. Dit bijprodukt is welhaast onvermijdelijk. Iedere funktie heeft zo zijn afvalprobleem.
Kan het bij de fabrikage van spullen nog wel de schijn wekken alsof de werking geheel en al uitgaat van de machine en degene die hem bedient; kijken we naar de vrije natuur, dan wordt weldra duidelijk dat hier sprake moet zijn van enig gezichtsbedrog. De kosmos is waarachtig niet gezegend met een onveranderlijke Bewerker in de zin van Aristoteles. Zelfs God is moe geworden van het arbeiden; als men de Bijbel mag geloven "rustte Hij op de zevende dag van al het werk".
De zon straalt warmte uit, zij produceert warmtestraling. Toch wordt door de zonnemassa geen brandstof opgenomen van buitenaf. De grondstof voor de straling wordt gevormd door de materie van het zonnelichaam zelf. De zon kan alleen maar schijnen doordat ze zichzelf als het ware opsoupeert: $$ zon \ \rightarrow \ minder \ zon + straling $$ Bij levende wezens loopt het precies andersom. Een plant neemt water en zouten op uit de grond, licht en kooldioxide uit de atmosfeer, en stelt deze stoffen samen tot produkten die voor een groot gedeelte opgenomen worden in het eigen lichaam. In feite produceert de plant hiermee voortdurend zichzelf terug: $$plant + voedingsstoffen + licht \ \rightarrow \ gegroeide \ plant + o.a. \ zuurstof$$ Het produkt van de individuele consumptie is de consument zelf.
Het allerduidelijkst zien we de werkingen van de materie gedemonstreerd in de scheikunde; de reaktievergelijkingen van de chemie bewijzen ons dat slechts de inwerking van materie op zichzelf wezenlijk is voor funkties. In plaats van de werkman en zijn machine, beide voorzien van hulp- en grondstoffen, treedt nog slechts naar voren de wederkerige interaktie. Bijvoorbeeld: $$ waterstof + zuurstof \ \rightarrow \ water + warmte $$ Of nauwkeuriger, in de taal van de scheikunde zelf: $$ 2 H_2 + O_2 \ \rightarrow \ 2 H_2 O + 138\,kcal $$ De produktie van water uit waterstof en zuurstof geschiedt inderdaad zonder tussenkomst van derden; de gronstoffen reageren met elkaar "op eigen kracht". Ook in de kernfysika kent men deze "vanzelf verlopende" arbeidsprocessen: $$ _1^1H \ + \ ^{12}_{\;\,6}C \ \rightarrow \ _{\;\,7}^{13}N $$ $$ _{\;\,6}^{14}C \ \rightarrow \ _{\;\,7}^{14}N \ + \ _{-1}^{\;\;0}e $$ En het "omega minus" deeltje zou gedetekteerd zijn dank zij het volgende produktieproces: $$ K^- + p^+ \ \rightarrow \ \Omega^- + K^+ + K^0 $$ In zijn "Fysika" maakt Aristoteles expliciet onderscheid tussen natuurlijke en kunstmatige verandering. Hij ziet daarbij over het hoofd dat de maker, in wie de verandering zijn bron heeft, door te arbeiden: ook zichzelf bearbeidt. In een maatschappij als de Griekse, die immers gebaseerd was op slavenarbeid, kon men gemakkelijk blind zijn voor dit feit. Overigens is de knappe analyse van Aristoteles eerst veel later overtroffen.
We zijn uitgegaan van het arbeidsproces, zoals zich dat dagelijks voltrekt in onze fabrieken. De materiële produktie binnen de menselijke samenleving was en is ons uitgangspunt. Maar als vanzelf moesten we daardoor ook arbeidsprocessen in aanmerking nemen die werkzaam zijn buiten het menselijk handelen om: alle biologische, chemische en fysische processen. Een strikt onderscheid tussen natuurlijk en kunstmatig is ons zodoende ontvallen, op puur empirische gronden. Een dergelijk onderscheid viel overigens met het voortschrijden van de techniek steeds moeilijker vol te houden. Het is lang geleden dat de natuurkunde kennis van de natuur was en geen technische fysika.
Maar opheffing van dit onderscheid heeft grotere konsekwenties dan op het eerste gezicht mocht lijken; want door de scheiding tussen natuurlijke en maatschappelijke werkelijkheid op te heffen, valt in feite het hele onderscheid weg. Wederom blijkt: onze cultuur is niet anders dan natuur, voortgezet op een ander niveau. Er is zonder de mensen geen voortbestaan van de natuur op deze planeet denkbaar, omdat natuur en cultuur onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Een film als de Apenplaneet suggereert dus de grootst denkbare leugen, symptomatisch voor het ontlopen van onze eindverantwoordelijkheid als mensen. Het idee als zouden andere primaten, ingeval van menselijk falen, de leiding van de evolutie kunnen overnemen, is vals. Deze boude stelling hier ter plekke onderbouwen zou ons echter te ver weg voeren. In plaats daarvan refereer ik (wederom) nadrukkelijk naar het prachtige boek van Pierre Teilhard de Chardin [ Chardin ]. Gerede kans overigens dat de reguliere boekhandel momenteel 'nee' verkoopt.