De oorzaak wordt echter als vanzelf gevolgd door het tegenovergestelde: $- M$. Produkten zijn inderdaaad het automatische GEVOLG van de veroorzaakte arbeid. De hier gemaakte abstraktie leidt tot het uiteenplaatsen van grondstof en produkt, wat precies hetzelfde is als scheiding tussen oorzaak en gevolg, als we een analyse maken van, het mes zetten in, de arbeid als continue beweging.
Het aanbrengen van dit onderscheid betekent echter nog meer. Het is ook een uiteenplaatsen van de momenten $M -$ en $- M$ in sequentiële zin, dat wil zeggen in de tijd. Want eerst moet $M -$ gekonsumeerd worden, pas daarna kan $- M$ worden geproduceerd. Heel letterlijk is $- M$ het ge-volg van $M -$ .
Funkties onderscheiden zich van elkaar in de eerste plaats naar de vormverandering van de materiële bestanddelen. Een chemische reaktie is anders dan een computerberekening omdat de deelnemende stoffen in beide gevallen verschillend zijn. Klaarblijkelijk wordt de kwaliteit, de hoedanigheid van de arbeid gedefinieerd door zijn tastbare komponenten, de beide uitersten: oorzaak en gevolg.
Maar wat blijft er over wanneer wij grondstof en produkt uit de arbeid hebben weggenomen, wanneer men het stoffelijke deel letterlijk heeft geabstraheerd, uit-getrokken en verwijderd ? Er is niets anders overgebleven dan dezelfde spookachtige inhoud, een loutere gelei van niet van elkaar te onderscheiden arbeid, dat wil zeggen besteding van arbeidskracht zonder dat wordt gelet op de vorm van die besteding. Wat wij hebben overgehouden is abstrakte arbeid, arbeiden zonder materie, immaterieel funktioneren, niets doen, No OPeration. Deze arbeid, beroofd van zijn kwalitatieve materiële bestanddelen, geven wij de naam: TIJD of DUUR. Zij is tevens heel het kwantitatieve aspect van ieder arbeidsproces. De hoeveelheid van de arbeid wordt gemeten door de tijdsduur.
Het resultaat van onze analyse is tweeledig. Aan de ene kant splitsen we de arbeid $M - A - M$ in oorzaak en gevolg. Dit is de materiële zijde van het funktioneren, de kwaliteit $M - M$. Deze analyse impliceert aan de andere kant een hoeveelheid abstrakte arbeid, een tijdsduur tussen grondstof en produkt. Dit is de immateriële zijde van het funktioneren, de kwantiteit $- A -$.
Wezenlijk voor de tijd is dat zij oorzaak en gevolg, in die volgorde, van elkaar onderscheidt. Wezenlijk voor de causaliteit is dat oorzaak en gevolg van elkaar gescheiden worden door een positieve tijdsduur, en dat is weer niets anders dan de prijs die men moet betalen voor iedere vorm van arbeid. Het causaliteitsbeginsel impliceert dus geen "voorspelbaarheid", doch gaat slechts uit van de oorspronkelijke betekenis: dat een produkt er simpelweg niet eerder kan zijn dan de grondstof. De causaliteit schenkt aan de tijd op deze weinig diepzinnige wijze een richting, haar "pijl" naar de toekomst.
Er zijn heel wat dikke boeken volgeschreven over het schier ondoorgrondelijke mysterie van oorzaak en gevolg. Reeds het feit dat iedere hooggeleerde in deze kwestie zonodig weer een andere opvatting moet huldigen, laat al zien dat het probleem als zodanig onopgelost is. Als er veel geneesmiddelen bestaan tegen verkoudheid, dan zijn ze geen van alle afdoende. De gemakkelijkste uitweg is natuurlijk het bestaan van een ongeneeslijke ziekte zonder meer te ontkennen, op dezelfde manier als het Logisch positivisme de kwestie van oorzaak en gevolg als een schijnprobleem van de hand doet. Betreffende filosofen hebben zich echter heel wat (vergeefse) moeite getroost om het - causale !? - "als ... dan ..." van de omgangstaal te persen in het armzalige stramien van (hun opvatting van) de Mathematische Logica [Tarski].
Een simpele ethymologische beschouwing - ook al geen vaste gewoonte van exakte
wetenschappers - had de methodologen zeker suggesties in de goede richting op
kunnen leveren. Duidt "gevolg" soms niet op een sequentie in de tijd ? En wat
zou "oorzaak" anders moeten betekenen dan oer-ding of grond-stof ? Wij moeten
het geheim van de oorzakelijkheid zoeken in de sfeer der materiële produktie,
dat is eigenlijk op het eerste gezicht al duidelijk.
Maar hiermee is tevens verklaard waarom causaliteit voor heel veel theoretici
wel een schier onoverkomelijk vraagstuk zijn en blijven moet. Scheiding tussen
hoofd en handen draagt er nu eenmaal niet toe bij om oplossing te zoeken waar
hij te vinden is, namelijk in de werk-elijkheid van konkrete levende arbeid.
Immers, de arbeid adelt, maar de adel arbeidt niet.
De gangbare wiskunde maakt er inderdaad een gewoonte van om iedere poging tot analyse van de materiële praktijk door te verwijzen naar obscure vakgebieden als "empirische psychologie" of "heuristiek". Daarmee denkt men er gemakkelijk vanaf te komen. Van de wiskundige mag niet worden verwacht dat hij zijn handen vuil zouden willen maken, al was het dan alleen maar in abstrakto. Door deze afkerigheid van het stoffelijke leven ontvalt de mathematische intellektueel iedere werkelijk wetenschappelijke basis. De geest is alleen waarachtig als hij handelt, iets wat onze geleerden voor een vernederende bezigheid houden [Denis].
Het zal nu duidelijk zijn dat een juiste opvatting van oorzaak en gevolg staat of valt met een werkelijkheidsgetrouw begrip van wat funktioneren in het leven van alledag betekent. Het is precies op dit punt dat de "klassieke" wiskunde ernstig tekort schiet: door funkties alleen nog maar te willen zien als starre "afbeeldingen" werd iedere vorm van oorzakelijkheid weggeabstraheerd uit het formalisme, om er niet anders dan gekunsteld en verdraaid in terug te keren. Terug te keren, inderdaad. Want natuurlijk zal deze kortzichtigheid zich snel wreken, bij de eerste de beste grofstoffelijke toepassing.